Door Tom | 2 juli 2020 | Geactualiseerd in mei 2021
Japan was jarenlang koning van de artistieke verfijning en uit geen medium blijkt dat beter dan uit de Japanse houtsnededruk. Op deze houtblokken vinden we kunstig uitgesneden scènes uit de natuur of vrolijke taferelen, met mensen in kimono's en samoerai. Ter gelegenheid van onze wekelijkse houtsnedeveilingen vroegen we onze expert in Japanse kunst, Giovanni Bottero, ons meer te vertellen over deze verfijnde kunstvorm en waarom deze prenten een aanwinst voor je interieur zijn.
Wat is ukiyo-e?
Ukiyo-e - wat letterlijk 'afbeeldingen van de zwevende wereld betekent' - is een genre dat een breed scala aan technieken, media en onderwerpen kent. Alles draait om het geïdealiseerde leven in de theater- en plezierwijken van de Edo-periode (1600-1868). In de 17e eeuw raakte de term de 'zwevende wereld' in zwang bij de ontluikende middenklasse in grote steden (zoals Edo en Osaka). Het was oorspronkelijk een boeddhistische uitdrukking, bedoeld als waarschuwing tegen de vluchtige vergankelijkheid van het leven, maar de betekenis veranderde in een constante, plezierige beleving van het (stads)leven.
Welke technieken zijn er bij houtblokdruk?
Ukiyo-e-kunstenaars waren bekwame schilders en boekillustratoren. Maar dankzij houtsnededruk, die een hoog niveau van technische verfijning bereikte, konden ze de meest iconische 'afbeeldingen van de zwevende wereld' maken. Als je een nishiki-e (letterlijk 'brokaatfoto') in je handen houdt, een polychrome houtsnedeprent gemaakt na 1765, kun je het eindproduct van deze doordachte teaminspanning pas echt waarderen.
Zojoji Tempel, Shiba, uitgegeven door Watanabe - Kawase Hasui
Het maken van een houtsnede gaat om het meesterschap van de kunstenaar, de ontwerper van de prent; de houtsnijder die elke lijn in een kersenhoutblok beitelt; en de drukker, die het zachte licht van de zonsondergang opnieuw creëert door wisselende druk op het papier uit te oefenen (een schaduwtechniek die bekend staat als bokashi). Tot slot is er de uitgever, die de riskante onderneming aangaat om een reeks prenten te financieren die acteurs en courtisanes verheerlijken, en die zo reclame maakt voor de glamoureuze 'zwevende wereld'.
Welke scènes zien we vaak (d.w.z. natuur, stilleven)?
Japanse houtsnedeprenten laten een grote verscheidenheid zien aan thema's en genres, ontwerpen en kleuren, uitvindingen en humor. Dat is waar verzamelaars en liefhebbers van houden. Of je interesse nu ligt bij historische figuren, actie, avontuur, seks (van subtiele toespelingen tot nogal expliciete afbeeldingen), landschappen, acteurs, demonen, helden of schurken, Japanse houtsnedes zullen je altijd verrassen en verleiden.
Welke soorten houtsnedeprenten zijn er?
Werken van meesters zoals Kitagawa Utamaro, Katsushika Hokusai en Utagawa Hiroshige waren altijd al gewild, maar ook 20e-eeuwse shin-hanga (nieuwe prenten) zijn populair. Qua genre zijn shunga (letterlijk 'afbeeldingen van de lente') of erotische afbeeldingen misschien wel het meest populair. De overgrote meerderheid van de kunstenaars heeft zich toegelegd op erotica, maar censuur leidde ertoe dat deze werken veelal niet gesigneerd werden en minder zichtbaar waren. Maar het verboden karakter ervan maakt het verzamelen van shunga wel extra spannend.
Dit type prent is een bijinga (afbeelding van een schoonheid) door Yoshitoshi
Hoe werden deze afdrukken ontvangen in de Edo-periode in Japan?
Kopers vonden het geweldig dat ze via de prenten de schoonheid van Japan konden ervaren. Zo konden ze fantaseren over de bekendste courtisanes en populaire kabuki-acteurs. Belangrijker nog was dat er prenten waren voor elke portomonnee: de meeste prenten waren massaproductie en werden verkocht via straatboekhandels voor de prijs van een maaltijd.
Deze geïdealiseerde wereld van plezier werd verkocht aan de opkomende Edo-middenklasse, maar trok ook de aandacht van het shogunaat (de militaire regering). Die verbood herhaaldelijk de publicatie van erotische prenten, theaterprenten waarop extravagante acteurs werden verheerlijkt en prenten waarop de draak werd gestoken met de samoerai-klasse. Veel kunstenaars wisten de censuur te omzeilen (zo kregen zeer herkenbare gezichten van acteurs op een prent van Kuniyoshi bijvoorbeeld een schildpaddenlijf).
Hoe is westerse kunst geïnspireerd door deze prenten?
Japanse houtsnedes hadden een grote impact op Europese kunstenaars, vooral tijdens het hoogtepunt van het Japonisme (de studie en invloed van Japanse kunst). Invloedrijke Europese kunstenaars waren gecharmeerd van ukiyo-e. Claude Monet zou bijvoorbeeld een verzameling van 231 prenten hebben gehad en was een van degenen die 'in de race' was om de boeken in te gaan als 'ontdekker' van deze Japanse kunstvorm.
Deze prent met de titel 'Drie zalmen' is van Koson
Onder de westerse kunstenaars die zijn beïnvloed door ukiyo-e, vinden we veel impressionisten zoals Edgar Degas, Vincent van Gogh en Camille Pissarro. Japanse invloeden zijn bijvoorbeeld te zien in het schilderij 'La Japonaise' van Monet en 'The Princess From the Land of Porcelain' van James Whistler.
Ukiyo-e heeft een zeer belangrijke rol gespeeld in de Japanse kunst - bleef deze kunstvorm altijd populair en hoe ontwikkelde hij zich?
Ukiyo-e was massaproductie tot de introductie van de fotografie, de snelste manier om de realiteit af te beelden. Ukiyo-e-kunstenaars uit de late Meiji-periode (1868-1912) ontwierpen vaak prenten voor kranten, ter illustratie van het nieuws (vaak moorden). Naarmate de fotografie terrein veroverde, verloor ukiyo-e veel van zijn aantrekkingskracht.
'Zentsû Tempel in de provincie Sanuki' door Watanabe
Dankzij uitgeverij Watanabe Shozaburo werden houtsnededruk en de bijbehorende technieken nieuw leven ingeblazen. Dit gebeurde via de shin-hangabeweging die rond 1915 ontstond. Rond dezelfde tijd hielp een andere beweging, sosaku hanga (letterlijk 'creatieve prenten'), de populariteit van houtsnededruk te vergroten. Deze beweging werd geïnspireerd door westerse tradities en benadrukte individuele creativiteit: prenten moesten 'zelf ontworpen, zelf gesneden, zelf gedrukt' zijn. Daarmee doorkruisten ze de traditionele arbeidsverdeling tussen kunstenaar, beeldhouwer en drukker.
Zijn houtblokken tegenwoordig populair?
Westerse verzamelaars gingen vanaf de tweede helft van de 19e eeuw Japanse houtblokprenten verzamelen. Het is opvallend dat de populariteit hiervan in de afgelopen 140 jaar niet is afgenomen, niet in het Westen en ook niet in het Oosten. De interesse in shin hanga en sosaku hanga nam sterk toe en staat bijna op gelijk voet met die in de oudere meesterwerken.
'Een groep reigers in sneeuw' door Ohara Koson
Hoewel de meeste iconische ontwerpen, zoals Hokusai's 'Great Wave', algemeen bekend zijn in de verzamelwereld, is het moeilijk te zeggen hoeveel prenten er zijn gemaakt van andere, minder bekende ontwerpen. Dit betekent dat verzamelaars altijd de hoop koesteren om een nieuwe prent te ontdekken, een manier om de passie levend te houden.
____________________
Ontdek de vele soorten Japanse houtsnedes in onze wekelijkse veiling of registreer je als verkoper.
Ontdek meer Japanse kunst | Aziatische en tribale kunst
Deze artikelen vind je misschien ook interessant:
De kimono nader bekeken: verweven met de Japanse samenleving
Boeddha-poses: wat de handen van boeddhabeelden betekenen
De oude kunst van bonsai: Japanse esthetiek in een bloempotje